Etkili Öğrenme için Basılı Araçlar Nasıl Kullanılmalı?

İnsanlar arasındaki etkileşim, iletişim araçlarındaki gelişmeye koşut olarak, sürekli gelişmekte ve değişmektedir. Bu değişimde basit kaynakların önemli bir yer tuttuğu bilinmektedir. Öğrenci, herhangi bir konunun öğrenilmesinde basılı araçlara ne kadar çok başvurursa, öğrenme ilgisi ve zihinsel yetileri de o kadar çok genişler. Ancak, bu sonucun alınması kolayca olmaz. Bunun için, her şeyden önce, basılı araçlardan nasıl yararlanılacağının çok iyi bilinmesi gerekir.

Öğrenmede Basılı Araçların Yeri Nedir?

“Basılı öğrenme araçlarından yararlanma nedir?” sorusu, genel olarak, “gereksinme duyulan bir konuda en kısa yoldan ve düşünsel bir bağlantı zinciri içinde, amaçlı öğrenmeyi sağlamak” biçiminde yanıtlanabilir. Öğrencilerin yararlanabilecekleri basılı öğrenme araçlarının başlıcaları, çeşitli türdeki ansiklopedi, kitap, sözlük, kılavuz, broşür, resim, harita, gazete ve dergiler olarak sayılabilir.

Bu araçlar içinde, öncelikle, ders kitapları ile sözlük ve süreli yayınlar öğrencilerin doğrudan ve en çok yararlandıkları ya da ilgilendikleri kaynakları oluştururlar. Basılı araçlardan “en kısa yoldan öğrenmek”; çeşitli kaynaklar içinden ilgili olanı arayıp bulma ve bunlardan en uygun biçimde yararlanma yoluyla, öğrenmede zamanın daha iyi kullanılması anlamına gelir.

Buna göre söz gelişi, bilgi edinmek istediği bir konuda ansiklopediden yararlanmak isteyen bir öğrencinin, her şeyden önce, konu başlıklarının nasıl sıralandığını bilmesi gerekir. Ancak bu yeterli değildir. Çünkü, konu başlıklarının alfabetik olarak sıralandığını bilmek, öğrenciye ansiklopediden yararlanmak için gerekli bilgiyi vermez. Bunun için, alfabetik harf sırasını bilmek gerekir. Yoksa, öğrenci bunu bilmeden ansiklopediden yararlanmaya kalktığında, kitabın sayfalarını gelişigüzel karıştıracak ve bu arada boşuna zaman yitirmiş olacaktır.

Yine bu arada ilgisi de ansiklopedide o anda gördüğü değişik resim, şekil ve konulara kayarak, çalışmadaki dikkatinin dağılmasına neden olacaktır. Oysa, öğrenci, ansiklopediden yararlanma yöntemini bilmiş olsaydı, çalışması sırasında bilgi edinmek istediği konuyu orada kolayca bulabilecek ve böylece zamanını akıllıca kullandığı gibi, çalışmaya karşı olan ilgi ve dikkati de dağılmayacaktı.

Peki basılı öğrenme araçları nelerdir? Bu sorunun cevabını öğrenmek isterseniz sayginnlp.com/basili-ogrenme-araclari-turleri-nelerdir/ yazımız göz atabilirsiniz.

Gerçekte basılı öğrenme araçlarından yararlanma kurallarını bilmek ve uygulamak kendi başına kazanılabilecek bir alışkanlık değildir. Bu daha çok, anlayarak okuma, not alma, eleştirme, çözümleme ve birleşim yapma gibi başka yöntem ve tekniklerin öğrenilmesine ya da bunların geliştirilmesine bağlıdır.

Basılı öğrenme araçlarından yararlanmada her kaynağa verilecek önem amaca göre değişir. Örneğin, ortaokul düzeyinde amaç, sınıfta sunmak için bir konuyu incelemek ise, hiç kuşkusuz ders kitabı öteki kaynaklardan çok daha önemli bir kaynak durumunda olacaktır.

“Öğrenmenin düşünsel bir bağlantı zinciri içinde olması”; öğrenmenin öncekilerden kopuk ve anlamsız olmamasını ve bir kaynaktan öğrenilen ile öteki kaynaklardan öğrenilenler arasında bir köprü kurulabilmesini öngörür. Bu da kuşkusuz ki öğrenmenin amaçlı olarak yapılmasını gerektirir. İstenilen bilginin “en iyi” biçimde basılı kaynaktan sağlanması, özellikle öğrenciler için büyük önem taşır. Çünkü çoğunlukla öğrenci “istenilenle değil, elde ettikleriyle” ilgilidir.

Çoğu öğrenci eldekiler içinden istenileni seçmekte güçlük çeker ve gereksiz ayrıntılara saplanıp kalır. Bunun için, basılı öğrenme kaynağından amaçlı olarak yararlanılması; öğrencinin var olan öğrenme durumu, yorumlama gücü ve anlama yeteneğine bağlı olarak değişir. Buna göre, ansiklopediden aradığı bir konuyu bulan öğrencinin, bunun içinden kendisine gerekli olan noktaları seçip çıkarması, konu hakkında önceden bilgi sahibi olması ya da olmaması ile doğrudan ilişkilidir. Önceden konuyu tanıyan öğrenci, tanımayana göre, istediklerini daha kolay ve “gerektiği kadarıyla” bulup çıkarabilir.

Basılı öğrenme araçlarından yararlanmada çizelge, grafik, harita ve resimlerin özel bir önemi vardır. Bunlar uzun uzadıya sayfalarca anlatılan bilgileri, topluca ve bir arada verirler. Gene bunlar, göze yönelik olduklarından, göz, bunların konumunu kolayca kavrayarak öğrenilmesini sağlar. Böylece, örneğin çizelge üzerinde, “Türkiye’nin nüfus dağılımını” inceleyen bir öğrenci, bu dağılımı, uzun yazılı metinleri okuma yerine, çok daha kolayca öğrenebilir.

Yol Göstericileri Tanımak

Basılı öğrenme araçlarından gereği gibi yararlanabilmek için, bunlara ilişkin “yol göstericilerin” tanınması gerekir. Bunlar buldurucular olarak da adlandırılırlar. Yol göstericiler öğrenme aracının özelliğine göre değişebilmekle birlikte; genel olarak bunlar, iç ve dış yol göstericiler olmak üzere iki bölümde incelenebilir.

Dış Yol Göstericiler Nelerdir?

Bir kitabın okunmasında ve yararlanılmasında dış yol göstericilerin payı büyüktür. Dış yol göstericiler, yapıtın okunmaya değer olup olmadığı konusunda okuyucuya genel bir düşünce kazandırır ve okuyacaklarını seçme ve karar vermede belirleyici olurlar.

Kitabın adı, yazarı, baskı sayısı, görünümü, yayım yılı, sayfa sayısı, vb. öğeler yapıta ilişkin dış yol göstericilerdir. Kitabın adı, öğrencinin çalışma konusu ya da (örneğin bir romanda) ilgi alanı ile yapıtın içeriği arasında bağ kurmasını sağlar.

Kitabın yazarı, onun, bu konuda tanınmış (alanında uzman) birisi olup olmadığını verir; okuyucunun, (yazarın başka kitaplarını ya da onun hakkında yapılmış eleştirileri daha önce okumuş ise, onlardan edindiği deneyime dayanarak) yazarın anlatım dili, olaylara bakış açısı, vb. konularda genel bir düşünceye ulaşmasına yardımcı olur. Kitabın baskı sayısı ise, yapıtın çok satan (bestseller) bir kitap olup olmadığı konusunda okuyucuya bir düşünce kazandırır. Kitabın görünümü (baskı ve cilt biçimi), kitabın basımında gösterilen titizliği, yazıların kolaylıkla okunabilecek bir düzende bulunup bulunmadığını ve kitabın korunmasında uzun ömürlü olup olmayacağını saptamaya yardımcı olur.

Yayım yılı, -özellikle bilimsel ve teknik içerikli kitaplarda- kitapta yer alan bilgilerin yeniliği ve güncelliği hakkında bilgi verir. Kitabın sayfa sayısı, yapıtın ele aldığı konuyu (dar ya da geniş kapsamda) işleyiş düzenine ilişkin bilgi sağlar. Kitabın fiyatı ise, aynı durumda eş düzeydeki kitaplara göre daha ucuz olup olmadığını saptamaya yardım eder.

İç Yol Göstericiler

Ders kitabı ya da ansiklopedi türündeki bir öğrenme aracında, iç yol gösterici olarak başlıca; önsöz, içindekiler, çizelge ve şekiller listesi, kısaltma ve simgeler listesi, sözlük, kaynakça, dizin ve doğru-yanlış cetvelinden yararlanılabilir.

Ön Söz

Önsöz (sunu, sunuş) kitap türündeki basılı araçların on bölümünde bulunur. Kitap yazarının, kitabın hazırlanışı, konuları kitap içerisinde sıralanışı, kitabin hazırlanmasında izlenen yöntem, kitabın amacı, vb. noktalara ilişkin görüş ve düşünceler “önsöz” içinde yer alır.

Çoğu kişi, kitapta ön sözü okumadan, doğrudan kitap metninin okunmasına geçer. Oysa, kitap hakkında ön bilgi edinmede ve onu tanıyarak niteliğini anlamada, önsöz, kitap metninden önce kesinlikle okunması gereken bir bölüm özelliğindedir.

İçindekiler

“İçindekiler” sayfası, kitap türü yapıtlarda bir konu ya da konuya ilişkin ayrıntının arandığı anda kolayca hangi sayfada bulunabileceğini göstermek üzere hazırlanır.

İçindekiler, yapıtın ön ya da son bölümünde yer alır. Yapıtın içinde bulunan konularla ilgili bütün bölüm, alt bölüm ve paragraf başlıkları kitabın başlangıcından başlayarak bir sıra içinde ve sayfa sayıları ile birlikte burada yer alırlar. Bu yönüyle, yapıt hakkında ön bilgi edinmede ve istenilen bilgiler için ondan yararlanmada, “içindekiler” bölümü yapıtta önemli bir işleve sahiptir

Çizelge ve Şekiller

Kitap türündeki yapıtlarda, yapıtın içinde geçen ve say olarak kabarık bulunan çeşitli konulardaki çizelge ve şekiller kimi durumlarda toplu bir “liste” olarak verilmişlerdir.

Daha çok bilimsel yapıtlarda, yapıtın ön ya da son bölümü içinde bulunan çizelge ve şekiller buldurusunda, yapıtın başından başlayarak içinde geçen çizelge ve şekiller sayfa sayıları ile birlikte yer alırlar. Bunlar yapıttaki çizelge ve şekillerin arandığında kolayca bulunması amacıyla düzenlenmişlerdir.

Kısaltma ve Simgeler

Teknik içerikli kitaplar ile ansiklopedi ve sözlüklerde yapıt içinde geçen ve kısaltılmış olan çeşitli ad, deyim ve kavramların kısaltma karşılıkları, “kısaltmalar listesi” ve yapıtta geçen konularla ilgili olarak kullanılmış olan çeşitli formül ve simgelerin karşılıkları da “simgeler listesi” adıyla genellikle kitabın ön bölümünde yer alırlar. Gerek kısaltmalar ve gerekse simgeler listesi, yapıtta geçen anlamı bilinmeyen kısaltma ve simgelerin ne anlama geldiklerini öğrenmeye yardımcı olurlar.

Sözlükten Yararlanma

Kimi ders kitaplarında, kitap içinde geçen önemli sözcük ve kavramların geçtiği yere göre taşıdıkları anlamlar, bunlar için düzenlenen “sözlük” bölümünde yer alırlar. Yapıtın sonunda yer alan sözlükte, sözcükler alfabetik olarak sıralanmışlardır. Bu tür bir kitapta karşılaşılan ve anlamı bilinmeyen bir sözcük için, genel sözlüğe başvurmadan önce, varsa, kitabın kendi sözlüğüne başvurmak daha uygun bir yoldur. Böylece o sözcüğün genel anlamı yerine, tümcede geçen ve kendine özgü olan karşılığına daha kolayca ulaşılabilir.

Kaynakça

Basılı öğrenme araçlarının hemen her türünde, eğer yapıt belirli kaynaklara dayanılarak hazırlanmış ise bu kaynakların neler oldukları yapıtta açıklanmak zorundadır. Bunlar yapıtın son bölümünde, yapıtın hazırlanmasında yararlanılan kaynakları belirtmek üzere bir liste olarak sıralanırlar.

Kaynakça, öğrencinin kitapta yer alan bir konuda daha geniş bilgi toplama gereksinmesi duyduğunda, aynı konudaki öteki yayınların neler olduğunu öğrenmek amacıyla başvuracağı ilk yerdir. Özellikle bilimsel kitaplarda, kitapta savunulan görüşlerin güçlülüğü, yazarın bu alanda bütün kaynaklara ulaşıp ulaşmadığı ile yakından ilgilidir.

Dizin

Dizin (indeks), ders kitabı, ansiklopedi ve teknik içerikli kimi bilimsel kitaplarda, kitabın içinde geçen konu, kavram ve yazar adlarının toplu ya da ayrı ayrı alfabetik sıra içerisinde yer aldığı bir listedir. Dizin, yapıtın son bölümünde bulunur.

Dizinin özelliği, alfabetik olarak sıralanan konu, kavram ve yazar adlarının kitabın hangi sayfasında geçtiğini belirtmesi ve bu yönüyle okuyucuya kitaptan yararlanma kolaylığı sağlamasıdır. Dizin, kitap içinde geçen bir konunun aranmasında ve bulunmasında başlıca yol göstericidir. Dizinden yararlanarak aranılan konuyu bulma, çalışırken gereksiz zaman yitirilmesini önler.

Düzeltme Cetveli

Kimi yapıtlarda, yapıtın baskısından kaynaklanan maddi hatalar için, yapıtın en son sayfasında anlatım metni içinde geçen yanlışlıkların sıralandığı bir “doğru-yanlış buldurusu” (düzeltme cetveli) bulunur.

Doğru-yanlış cetvelinde yapıt içindeki baskı hataları ile bunların doğruları sayfa ve yer belirtilerek açıklanmışlardır. Baskı hatalar kimi zaman son derece önemli sayılabilecek yanlışlıkları içerirler. Bu nedenle bir kitap okunurken öncelikle, kitabın sonunda doğru-yanlış cetvelinin bulunup bulunmadığına bakılarak, varsa, bu cetvele göre metin içinde ilgili yerler düzeltilmelidir.